Đồng bằng sông Cửu Long là quê hương của “văn minh sông rạch”, “văn minh miệt vườn” khá độc đáo. Bờ sông không đắp đê, lại bị cắt từng chặng ở ngã ba, ngã tư, muốn qua rạch nhỏ thì sẵn kiểu “cầu tre vắt vẻo gập ghình khó đi”. “Cầu ván đóng đinh” xuất hiện rất trễ khi thực dân Pháp đến. Câu hát “Ví dầu cầu ván…” khá phổ thông, ngay cả trẻ em thời xưa cũng thuộc nằm lòng, câu hát trở nên câu thai đố. Khi cúng đình, nghe ra thai “Ví dầu cầu ván… cầu tre lắt lẻo…” thì hàng chục trẻ em nhốn nháo lên, đứa nào cũng muốn giành lấy phần thưởng. Đáp là cái bánh bò. Cầu tre khó đi nên nhiều người phải… bò, để giữ thăng bằng. Cầu tre còn gọi là cầu khỉ (người qua cầu phải lanh lẹ thủ túc như con khỉ chuyền trên cây) xoành xoạch có nhịp giữa với khúc tre rời, đề phòng trường hợp ghe có mui quá cao, hoặc có cột buồm thì giở khúc tre ở giữa lên cao, ghe qua rồi thì hạ khúc tre xuống.
Trong công cuộc khai thác và xây dựng miền đất mới của cư dân người Việt ở Nam bộ, dưới tác động của tự nhiên, con người càng có ý thức cải tạo tự nhiên. Lập vườn là công việc cần lao đầy sáng tạo của những người mở đất. Khác với vườn ở đồng bằng sông Hồng, vườn ở đồng bằng Cửu Long rộng lớn, ở từng nơi vườn thường tập hợp lại với nhau thành những không gian vườn tược rộng lớn, mang lại hiệu quả kinh tế cao. “hoa lợi vườn nhiều gấp 50 lần hoa lợi ruộng” và riêng tỉnh Bến Tre thì “trong tổng số diện tích 154.606 mẫu tây, có 16.500 mẫu vườn tược”(1). Sự ra đời của miệt vườn không chỉ có ý nghĩa vật chất mà còn có ý nghĩa văn hóa, diễn tả khả năng xử sự hạp của con người đối với thiên nhiên.
Số đông các nhà nghiên cứu khi viết về văn hóa Nam bộ có một cách hiểu chung miệt vườn là “những vùng, những tỉnh xưa được lưu dân Việt vào phá hoang sớm hơn cả”. Đó là những dãy đất “giồng” cao ráo mà những người đi mở đất đã chọn “làm đất đứng chân” vì những nơi này “thỏa mãn những yêu cầu ban sơ cho người dân đi khai thác có nước ngọt, cao ráo, tránh được muỗi mòng, rắn rết, trồng được những hoa màu ngắn ngày và có cái ăn để tồn tại”(2). Theo nhà văn Sơn Nam, miệt vườn là “những vùng cao ráo có vườn cam, vườn quýt”, “được xây dựng trên những đất giồng, đất gò ở ven sông Tiền, sông Hậu”(3).
Miệt vườn – theo nhà văn Sơn Nam, là cách gọi tổng quát những vùng cao ráo, có vườn cam vườn quýt ở ven sông Tiền, sông Hậu, thuộc tỉnh Sa Đéc, Vĩnh Long, Mỹ Tho, Cần Thơ. Miệt vườn điển hình cho hình thức sinh hoạt vật chất và tinh thần cao nhất ở Đồng bằng sông Cửu Long (chúng ta từng nghe nói về vườn, công tử vườn, bắp vườn, nhà vườn,…) vì vậy đã phát sinh câu ca dao:
Mẹ mong gả thiếp về vườn,
Ăn bông bí luộc, dưa hường nấu canh
Trai gái ở đất giồng đất bưng miền Rạch Giá – Cà Mau mong ước có chồng có vợ từ miệt vườn đến, để học hỏi thêm. Cô gái ở Rạch Giá thèm đời sống ở miệt vườn “mẹ mong gả thiếp về vườn, ăn bông bí luộc dưa hường nấu canh”. Cô gái miệt vườn lại e ngại khi lìa quê, theo chồng tận chốn “chim kêu vượn hú”:
Má ơi đừng gả con xa
Chim kêu vượn hú, biết nhà má đâu.
Hoặc là:
Chuồn chuồn bay thấp
Mưa ngập ruộng vườn
Nghe lời nói lại càng thương
Thương em, anh muốn lập vườn cưới em.
Thật vậy, miệt vườn là nơi trù mật. Gái miệt vườn rất giỏi về nữ công gia chánh, thành thử có quan niệm rằng chỉ có trai Gia Định mới xứng đáng làm bồ:
Ghe ai mũi đỏ xanh lườn,
Phải ghe Gia Định xuống vườn thăm em?
Dưỡng già, sống những ngày hưu trí ở miệt vườn là thư thả nhất. Trai lớn lên mà lập vườn thì cơ sở làm ăn được vững chắc. vị, “vườn là nguồn lợi quan trọng hơn ruộng, gái vườn ở vào trình độ cao hơn gái quê, đất vườn cao giá hơn đất ruộng. “Đất đai viên trạch” tức là đất ruộng, đất vườn và đất thổ cư, điển hình cho thôn ấp. Cúng “mâm đất đai”, trước khi cúng vái ông bà, nghĩa là cúng cho những người đầu tiên sáng lập thôn xóm, tiền hiền và hậu hiền”(4).
“Trai Nhơn Ái, gái Long Xuyên”, “Trai Hai Huyện, gái Miệt Vườn” là những lời ca ngợi dành cho dân miệt vườn. Nhơn Ái thuộc Phong Điền lừng danh về vườn cam, vườn quýt ở rạch Cần Thơ. Ở đây cũng là nơi sản sinh ra nhiều nho sĩ, nhất là dân trung lưu và bình dân ăn nói lễ độ, lưu loát, biết hát biết hò nơi sông sâu nước ngọt với chiếc tam bản hai chèo hoặc bốn chèo. Gái Long Xuyên lừng danh giỏi về nữ công gia chánh, đặc biệt là ở vùng đảo Ông Chưởng, vùng Chợ Mới, nơi gọi là Hai Huyện.
Nằm trên lưu vực hai con sông Tiền, sông Hậu, Đồng bằng sông Cửu Long được biết đến như một vùng sông nước hữu tình, cây lành trái ngọt quanh năm, người dân hiền hòa mến khách với những địa danh đã được biết đến từ lâu, như: đảo Thới Sơn, trại rắn Đồng Tâm (Tiền Giang), sân chim Ba Tri, Cồn Phụng (Bến Tre), đảo Bình Hòa Phước (Vĩnh Long), chợ nổi Cái Răng, chợ nổi Phong Điền, vườn cò Bằng Lăng , chợ nổi Ngã Bảy (Cần Thơ, Hậu Giang), Tràm Chim Tam Nông (Đồng Tháp)… Một vùng sông nước với hệ thống kinh rạch nhằng nhịt, những đảo đầy ắp hoa trái và sản vật chính là nguồn vật liệu dồi dào tại chỗ để chế biến những món ăn độc đáo in đậm chất phương Nam. Cá lóc nướng trui, lươn, rắn nướng lèo, cá tai tượng chiên xù ăn cùng với các loại rau, hoa cỏ lạ như lá lụa, lá cách, lá săng máu, lèo nhèo, bông điên điển, so đũa… đủ vị thơm, chua, chát, ngọt, bùi. Kẹo dừa Bến Tre, nem Lai Vung, vú sữa Lò Rèn, măng cụt Cái Mơn, bưởi Năm Roi Bình Minh, cam sành Tam Bình, xoài cát Hòa Lộc, bánh phồng Sa Đéc, bánh pía Sóc Trăng, mắm thái Châu Đốc… là những hương liệu sẽ mang lại hương vị thắm thiết cho bữa tiệc ẩm thực của Đồng bằng sông Cửu Long.
Cần Thơ là địa danh điển hình ở vùng đất này. Nó không chỉ là biểu trưng của quê hương mà còn là tình cảm, là niềm hãnh diện của người dân miệt sông nước đồng bằng:
Cần Thơ gạo trắng nước trong
Ai đi đến đó lòng không muốn về…
Câu ca dao lưu truyền từ bao đời đã làm lay động lòng người mỗi khi có dịp dừng chân ghé thăm vùng đất Tây Đô. Đến Cần Thơ, ngoài tận hưởng đặc sản nức danh mang đậm hương vị quê nhà, ăn cơm nóng sốt nấu bằng gạo Tài Nguyên thơm lừng với mắm cá lóc, kèm bát canh cua đồng nấu với bông so đũa, bạn đừng quên đi du thuyền nghe hát dân ca. Chính nên mà Cần Thơ vấn đông đảo bè bạn bốn phương.
Ca dao cũng có câu rằng:
Cái Răng, Ba Láng, Vàm Xáng, Phong Điền
Anh có thương em thì cho bạc cho tiền
Đừng cho lúa gạo xóm giềng cười chê.
Hay:
Cái Răng, Ba Láng, Vàm Xáng, Xà No
Có thương em, anh mua cho một chiếc đò
Để em lên xuống dò la ý anh!
Hay:
Thấy dừa thì nhớ Bến Tre
Thấy bông sen nhớ đồng quê Tháp Mười
***
Bến Tre nằm giữa bốn bề sông nước, bao gồm đảo Bảo, đảo Minh và đảo An Hóa, xen lẫn với đồng ruộng và vườn dừa xanh tươi. Khi đặt chân tới Bến Tre, ta sẽ được khám phá vùng hạ lưu và cửa sông Cửu Long. Cuộc sống của người dân Bến Tre luôn gắn bó với cây dừa. Bến Tre có các vùng sinh thái thiên nhiên như: vùng sinh thái nước ngọt gồm các cồn, vùng dân cư ven sông Tiền, sông Hàm Luông, với những vườn trái cây nhiệt đới, làng hoa cảnh… Vùng sinh thái nước chè hai ở xã Hưng Phong với nét sinh hoạt văn hóa truyền thống mang đậm nét làng quê Nam bộ. Vùng sinh thái nước mặn tại khu vực bãi biển Thới Thuận, Thừa Đức, Thạnh Phong và khu rừng ngập mặn phục vụ cho nhu cầu nghiên cứu, nghỉ dưỡng, giải trí và thưởng thức các món ăn mang hương vị biển. Các đảo ở Bến Tre có màu xanh bạt ngàn của rừng dừa xen lẫn những vườn trái cây đủ loại. Người dân vùng Cái Mơn, huyện Châu Thành kể rằng, ngày xưa họ đi mưu sinh khắp nơi. Nhiều người từ nước ngoài trở về đem theo các giống cây lạ như: măng cụt, sầu riêng, bòn bon, chôm chôm cùng với kỹ thuật ghép cành, gây giống. Sau khi trồng thử, trái ngon, ngọt hạp với dân địa phương và các vùng chung quanh. Từ đó, Cái Mơn được mệnh danh là đất tổ của nghề làm cây giống và lai ghép cây, trong đó, nức tiếng nhất là sầu riêng Cái Mơn.
Sầu riêng, măng cụt Cái Mơn,
Nghêu sò Cồn Lợi, thuốc ngon Mỏ Cày,
Xoài chua, cam ngọt Ba Lai,
Bắp thì chợ Giữa, giồng khoai Mỹ Hòa,
Quýt đường, vú sữa, ngổn ngang,
Dừa xanh Số Sãi, tơ vàng Ba Tri (12)
Bến Tre còn là quê hương của nhiều loại hoa quả. Ở đây có đến hàng chục loại trái cây lừng danh như sầu riêng, xoài cát, măng cụt, bưởi da xanh, chôm chôm được trồng khắp nơi, thứ nào cũng thơm ngon, quyến rũ. Khi đến thăm xứ dừa Bến Tre, lúc ra về không quên mua một vài sản phẩm đặc sản của địa phương để làm quà cho người thân mà còn được nghe những câu hát ngọt, tình tứ:
Kẹo Mỏ Cày vừa thanh, vừa béo
Gái Mỏ Cày vừa khéo, vừa ngoan…
Ai đến quê tôi mênh mông Đồng Tháp
thẳng thừng cò bay mông mênh ruộng đồng
Đồng Tháp là vương quốc của các loài trăn, rắn, rùa, già đãi, sếu đầu đỏ, nhơn sen, le le, chằng nghịt, ốc cao, quốc… cùng nhiều loại chim muông khác… Khắp nơi có tràm gió, sen, súng, bàng. Chưa kể đến các khu vực đầy ắp lúa ma, mồm mốc, mồm vàng, đưng, sậy. Hình ảnh người dân cày đi xuồng gặt lúa nổi, hay tay cầm chắc cây phảng phát hoang là hình ảnh tiêu biểu cho công cuộc lao động ở xứ sở này. ngày nay, đất Đồng Tháp đã trải một màu xanh ngắt của lúa, của tràm, của màu sắc hoa sen và rất nhiều những dòng kinh xanh biếc.
An Bình đất mẹ đảo
Thơm hương hoa bưởi, ngọt nhãn long
Khách về nhớ mãi trong lòng
đảo nho nhỏ bên dòng Tiền Giang
Người dân ở cù lao An Bình (Vĩnh Long) nói riêng, các đảo ở miệt vườn Nam bộ nói chung, bao đời nay vẫn luôn kiêu hãnh với những sản vật của quê hương: bưởi, nhãn long, sầu riêng, chôm chôm… Mảnh đất cù lao như người mẹ hiền cung cấp sao phì nhiêu cho cây trái xum xuê, tươi tốt. Ai đã một lần đến với nơi đây lòng không khỏi vương vấn bởi hương bưởi thanh nhã hay hương vị ngọt của trái nhãn long đất Vĩnh. Hương thơm, vị ngọt ấy như muốn giữ chân du khách nán lại mảnh đất đảo bé nhỏ mà thân thương này thêm chút nữa…
Cảnh thiên nhiên và đời sống văn hóa miệt vườn ảnh hưởng rất lớn đến những sáng tác ca dao miền sông nước Cửu Long. Một trong những tả ấy là sự phong phú và mới mẻ của những hình tượng thiên nhiên liên quan miệt vườn: hình tượng chim và hoa. Trong hệ thống tự nhiên miệt vườn, đối tượng được phản ánh chính là những hình tượng cây trái do con người trồng tỉa. Hệ thống cây trái do trồng chiếm phần nhiều trong hệ thống những hình tượng tự nhiên can hệ đến miệt vườn: sầu riêng, vú sữa, nhãn, măng cụt, mận, na, mít, cam, quýt, xoài, bưởi, dừa, chôm chôm…
Nhìn chung, nét đặc thù của thiên nhiên miệt vườn đã nảy những sáng tác ca dao của Đồng bằng sông Cửu Long. Quá trình hình thành miệt vườn không chỉ đem lại ích kinh tế mà còn tạo ra những yếu tố văn hóa ý thức hạp với đặc điểm tự nhiên và tư duy sáng tác ca dao của người Nam bộ. Sáng tạo đó đã góp phần phát triển loại thể văn chương dân gian nói chung, làm phong phú và đa dạng bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam.
